Użytki ekologiczne w okolicach Krakowa
UŻYTEK EKOLOGICZNY W BRZEGACH
Chyba nie ma człowieka, który nie dostrzegał by znaczenia
wody w przyrodzie i gospodarce. Woda była miejscem, gdzie powstało życie i jest
nieodzowna do utrzymania życia na naszej planecie. Podstawowe znaczenie ma jej
ilość i jakość. Obecność wód powierzchniowych i gruntowych warunkuje powstanie
i utrzymanie biocenoz, i ekosystemów, wpływa w sposób decydujący na kształtowanie
się krajobrazu, na jego piękno i bogactwo. Działalność gospodarcza człowieka
nieustannie związana jest z korzystaniem z zasobów wodnych i zwykle wpływa
ujemnie na ich stan, między innymi przez nadmierną i rabunkową eksploatację i
zanieczyszczenie wód. Jednym z nielicznych pozytywnych (ubocznych) skutków tej
działalności może być racjonalne pozyskiwanie naturalnych surowców budowlanych
metodą górnictwa odkrywkowego. Powstają wówczas zbiorniki wodne stawy bądź
jeziora (decyduje głębokość i powierzchnia), które w krajobrazie kulturowym, a
zwłaszcza zurbanizowanym spełniają ważną, pozytywna rolę. Nie tylko łagodzą
klimat lokalny i stanowią rezerwuar czystej wody, ale stwarzają warunki do
wzbogacenia gatunkowego (bioróżnorodności) przyrody (ostoje, lęgowiska,
zimowiska, wodopoje) w całej okolicy i warunki dla rekreacji i sportu.
Na równinach (terasach) doliny Wisły znajdują się bogate
złoża geologiczne piasku i żwiru. Złoża te mają duże znaczenie gospodarcze, a
kruszywo z nich pozyskane ma szerokie zastosowanie w budownictwie. Złoża
znajdują się w państwowym rejestrze złóż i podlegają specjalnej ochronie, m.
in. przed zabudową. Pokłady żwirów i piasków
powstały głównie w okresach między lodowcowych i w okresie polodowcowym na
skutek przemieszczania zwietrzeliny skalnej
przez wody spływające z lodowca i rzeki. Po zakończeniu eksploatacji
złóż pozostają liczne zbiorniki wodne. Ze względu na dużą głębokość (obecność
profundalu) i powierzchnię mogą być zaliczone do jezior (wg F. Forela). Należy
do nich, obok jeziora w Kryspinowie i jezior
Przylasku Rusieckim, również jezioro w Brzegach położone przy granicy z
osiedlem Przewóz w Krakowie. Po odpowiedniej rekultywacji i ochronie,
zapewnionej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, na skutek
naturalnej sukcesji mogą przekształcić się w cenne i bogate gatunkowo biocenozy
wodne i lądowe. Rekultywacja taka polega głównie na naturalnym ukształtowaniu
brzegów i zalesieniu pasa lądu przylegającego do jeziora. Polega ona na
wprowadzeniu roślin i zwierząt wodnych charakterystycznych i częstych w
naturalnych jeziorach na przykład grążele żółte, grzybienie białe, małże,
ślimaki, ryby. Naturalna migracja ryb mięczaków wodnych do sztucznie powstałych
jezior jest procesem bardzo powolnym.
Użytek ekologiczny został powołany uchwałą Rady Miejskiej w
Wieliczce w dniu 19 lipca 2002 r. (Dz. U.
Województwa Małopolskiego nr 175 poz. 2674). Jego pełna nazwa jest znacznie
dłuższa i właściwie w pełni oddaje cel jakiemu ten użytek ma służyć: „Obszar lęgowy ptactwa wodnego – duża i
mała wyspa w miejscowości Brzegi”. Użytek położony jest na obszarze
wyrobiska, powstałego na skutek wydobycia kruszywa naturalnego (piasku i
żwiru), wypełnionego wodą. Miejscowy samorząd terytorialny uznał, że teren ten
wymaga ochrony i określił cele jakie ma spełniać: „zachowanie naturalnych miejsc lęgowych
rybitw i ptactwa wodnego oraz ochrona ze względów naukowych, dydaktycznych i
przyrodniczych istniejącej flory i fauny”. Powierzchnia użytku wynosi 8,99 ha.
Położony jest w Kotlinie Sandomierskiej dzielnicy Nizin Nadwiślańskich.
Brzegi jeziora są na ogół otoczone wynurzoną roślinnością
wodną. W niektórych miejscach występują szerokie pasy trzciny z domieszką pałki
wodnej. Umożliwiają one gniazdowanie
dużych ptaków pływających m. in. łabędzia niemego. Wyspy stwarzają natomiast
dobre miejsca lęgowe dla rybitw i mew, co jest szczególnie ważne ze względu na
prawie zupełny brak takich miejsc w Krakowie. Roślinność wodna zarówno
zanurzona jak i wynurzona oraz roślinność strefy przybrzeżnej lądu jest w
początkowym stadium sukcesji. W tak dużym i głębokim jeziorze występowanie
roślinności związane jest głównie z mieszaniem się mas wodnych i ich
temperatury. Jest ona zróżnicowana w zależności od głębokości i pory roku
(cyrkulacja wiosenna i jesienna). Zarówno temperatura, dostęp światła, jak i
roślinność warunkuje występowanie określonych gatunków drobnych zwierząt (m.
in. owadów) i roślin wodnych oraz planktonu. Inny jest skład gatunkowy w
litoralu inny w profundalu. Problem naturalnej sukcesji może być interesującym
przedmiotem badań i obserwacji naukowych. Przez złoża żwiru przepływają duże
strumienia wody gruntowej, co ma decydujący wpływ na właściwości biotopu jezior
powstałych w ten sposób. Zimą, gdy wody gruntowe są cieplejsze od powietrza
miejsca wypływu tych wód często pozostają nie zamarznięte i stwarzają ptakom
wodnym możliwości wypoczynku i pożywienia. Właściwością jezior powstałych w
wyrobiskach jest oligotrofizm.
Oligotroficzne jeziora w byłych żwirowniach mają duże znaczenie
przyrodnicze ponieważ wody ubogie w zasoby pokarmowe są w Polsce rzadkością.
Możemy obserwować jak dziewiczy zbiornik wodny, wypełniony zimną, przejrzystą i
ubogą w składniki pokarmowe wodą jest zasiedlany przez żywe organizmy. Najpierw
swobodnie pływające glony, potem na dobrze oświetlonym dnie pojawiają się
darnie ramienicowatych (Characeae). Potem
pojawiają się rośliny wyższe, których nasiona, pędy i kłącza przynoszą ptaki i
wiatr. Pojawia się żabieniec babka wodna (Alisma
plantago – aquatica), pałka
szerokolistna (Typha latifolia),
krwawnica pospolita (Lathyrum salicaria),
kilka gatunków turzyc (Carex) i sitów
(Juncus). Potem dołączają do tych
pionierskich roślin gatunki tworzące właściwe szuwary takie jak trzcina
pospolita (Phragmites communis),
oczeret jeziorny (Schoenoplectus
lacustris).
W takim właśnie stadium sukcesji znajduje się jezioro
Brzegi. Wśród roślin zanurzonych pojawia się już dość często rogatek sztywny (Ceratophyllum demersum), podwodne łąki tworzy ramienica. Na
granicy pasa szuwarów i lustra wody, czasem przy samym brzegu, można spotkać
rdestnicę pływającą (Potamogeton natans), a wśród szuwarów króluje trzcina z domieszką
pałki wodnej. Blisko brzegu, na płyciznach sporadycznie pojawia się żabieniec
babka wodna, krwawnica pospolita, sity, uczep trójlistkowy (Bidens tripartitus). Nieco dalej od brzegu i na lądzie otaczającym
jezioro często występują różne gatunki wierzb krzewiastych, m. in. wierzba
rokita (Salix rorosmarinifolia),
wierzba wiciowa (Salix viminalis), wierzba purpurowa (Salix purpura) i młode egzemplarze
wierzb drzewiastych m. in. wierzba krucha (Salix
fragilis). Na znacznych fragmentach
stromych brzegów brak roślinności lub
występuje roślinność trawiasta m.in. trzcinnik – (Calamagrostis) i ruderalna
(m. in. wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare),
nawłoć (Solidago), przymiotno (Erigeron), ostrożeń polny (Cirsium arvense).
Do najcenniejszych zwierząt występujących na terenie użytku
należą ptaki: perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus), łabędź niemy (Cyngus olor), czernica (Aythya fulgula), głowienka (Aythya ferina), łyska (Fulica
atra), jaskółka brzegówka (Riparia
riparia), pliszka żółta (Motacilla
alba), rybitwa (Sterna hirundo) i płazy:
ropucha zielona (Bufo viridis), żaby zielone, m. in. żaba
wodna (Rana esculenta) i żaba
jeziorowa (Rana lessonae) i traszka zwyczajna (Triturus vulgaris).
Poza wymienionymi gatunkami zwierząt występują: ssaki: piżmak (Ondatra zibethica); ptaki: dość
licznie kląskawka (Saxicola torquata),
kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), cierniówka (Sylvia communis), szpak (Sturnusvulgaris), pokląskwa (Saxicola ruberta), mewa śmieszka (Larus
ridibundus); gady: sporadycznie zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), rzadkao żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis); ryby:
okoń (Perco fluviatilis), lin (Tinca tinca), szczupak (Esox Luciu), sandacz (Stizostedion lucioperca), płoć (Rutilus rutilus), węgorz (Anguilla anguilla), karp (Carpinus carpio). Polski Związek
Wędkarski, który dzierżawi jezioro, wprowadził ryby egzotyczne pochodzące z
Azji takie jak tołpyga i amur biały (Ctenopharyngodon
idella).
Wiele miejsc jest wyłączonych z połowów uwagi na tarliska
ryb. PZW pobiera opłaty za wjazd na tern łowiska samochodów osobowych, a
uzyskane fundusze przeznacza na utrzymanie porządku i zagospodarowanie otaczającego
jezioro lądu. W wielu miejscach
posadzono drzewa i krzewy dostosowane do warunków siedliskowych (ubogie
piaszczyste gleby) m. in. sosny, modrzewie, świerki, brzozy, wierzby płaczące.
W wielu miejscach znajdują się naturalne, nie strzeżone miejsca do kąpieli
cieszące się dużym powodzenie zarówno mieszkańców Wieliczki jak i Krakowa. Z
Krakowa można tam dojechać autobusem MPK z dworca autobusowego przy ul.
Powstańców Wielkopolskich.
Tadeusz Stanowski