Użytki ekologiczne w okolicach Krakowa - Brzegi

Użytki ekologiczne w okolicach Krakowa


UŻYTEK EKOLOGICZNY  W BRZEGACH

Chyba nie ma człowieka, który nie dostrzegał by znaczenia wody w przyrodzie i gospodarce. Woda była miejscem, gdzie powstało życie i jest nieodzowna do utrzymania życia na naszej planecie. Podstawowe znaczenie ma jej ilość i jakość. Obecność wód powierzchniowych i gruntowych warunkuje powstanie i utrzymanie biocenoz, i ekosystemów, wpływa w sposób decydujący na kształtowanie się krajobrazu, na jego piękno i bogactwo. Działalność gospodarcza człowieka nieustannie związana jest z korzystaniem z zasobów wodnych i zwykle wpływa ujemnie na ich stan, między innymi przez nadmierną i rabunkową eksploatację i zanieczyszczenie wód. Jednym z nielicznych pozytywnych (ubocznych) skutków tej działalności może być racjonalne pozyskiwanie naturalnych surowców budowlanych metodą górnictwa odkrywkowego. Powstają wówczas zbiorniki wodne stawy bądź jeziora (decyduje głębokość i powierzchnia), które w krajobrazie kulturowym, a zwłaszcza zurbanizowanym spełniają ważną, pozytywna rolę. Nie tylko łagodzą klimat lokalny i stanowią rezerwuar czystej wody, ale stwarzają warunki do wzbogacenia gatunkowego (bioróżnorodności) przyrody (ostoje, lęgowiska, zimowiska, wodopoje) w całej okolicy i warunki dla rekreacji i sportu.

Na równinach (terasach) doliny Wisły znajdują się bogate złoża geologiczne piasku i żwiru. Złoża te mają duże znaczenie gospodarcze, a kruszywo z nich pozyskane ma szerokie zastosowanie w budownictwie. Złoża znajdują się w państwowym rejestrze złóż i podlegają specjalnej ochronie, m. in. przed zabudową. Pokłady żwirów i piasków powstały głównie w okresach między lodowcowych i w okresie polodowcowym na skutek przemieszczania zwietrzeliny skalnej  przez wody spływające z lodowca i rzeki. Po zakończeniu eksploatacji złóż pozostają liczne zbiorniki wodne. Ze względu na dużą głębokość (obecność profundalu) i powierzchnię mogą być zaliczone do jezior (wg F. Forela). Należy do nich, obok jeziora w Kryspinowie i jezior Przylasku Rusieckim, również jezioro w Brzegach położone przy granicy z osiedlem Przewóz w Krakowie. Po odpowiedniej rekultywacji i ochronie, zapewnionej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, na skutek naturalnej sukcesji mogą przekształcić się w cenne i bogate gatunkowo biocenozy wodne i lądowe. Rekultywacja taka polega głównie na naturalnym ukształtowaniu brzegów i zalesieniu pasa lądu przylegającego do jeziora. Polega ona na wprowadzeniu roślin i zwierząt wodnych charakterystycznych i częstych w naturalnych jeziorach na przykład grążele żółte, grzybienie białe, małże, ślimaki, ryby. Naturalna migracja ryb mięczaków wodnych do sztucznie powstałych jezior jest procesem bardzo powolnym.

Użytek ekologiczny został powołany uchwałą Rady Miejskiej w Wieliczce w dniu 19 lipca 2002 r. (Dz. U. Województwa Małopolskiego nr 175 poz. 2674). Jego pełna nazwa jest znacznie dłuższa i właściwie w pełni oddaje cel jakiemu ten użytek ma służyć: „Obszar lęgowy ptactwa wodnego – duża i mała wyspa w miejscowości Brzegi”. Użytek położony jest na obszarze wyrobiska, powstałego na skutek wydobycia kruszywa naturalnego (piasku i żwiru), wypełnionego wodą. Miejscowy samorząd terytorialny uznał, że teren ten wymaga ochrony i określił cele jakie ma spełniać:  „zachowanie naturalnych miejsc lęgowych rybitw i ptactwa wodnego oraz ochrona ze względów naukowych, dydaktycznych i przyrodniczych istniejącej flory i fauny”. Powierzchnia użytku wynosi 8,99 ha. Położony jest w Kotlinie Sandomierskiej dzielnicy Nizin Nadwiślańskich.

Brzegi jeziora są na ogół otoczone wynurzoną roślinnością wodną. W niektórych miejscach występują szerokie pasy trzciny z domieszką pałki wodnej. Umożliwiają one  gniazdowanie dużych ptaków pływających m. in. łabędzia niemego. Wyspy stwarzają natomiast dobre miejsca lęgowe dla rybitw i mew, co jest szczególnie ważne ze względu na prawie zupełny brak takich miejsc w Krakowie. Roślinność wodna zarówno zanurzona jak i wynurzona oraz roślinność strefy przybrzeżnej lądu jest w początkowym stadium sukcesji. W tak dużym i głębokim jeziorze występowanie roślinności związane jest głównie z mieszaniem się mas wodnych i ich temperatury. Jest ona zróżnicowana w zależności od głębokości i pory roku (cyrkulacja wiosenna i jesienna). Zarówno temperatura, dostęp światła, jak i roślinność warunkuje występowanie określonych gatunków drobnych zwierząt (m. in. owadów) i roślin wodnych oraz planktonu. Inny jest skład gatunkowy w litoralu inny w profundalu. Problem naturalnej sukcesji może być interesującym przedmiotem badań i obserwacji naukowych. Przez złoża żwiru przepływają duże strumienia wody gruntowej, co ma decydujący wpływ na właściwości biotopu jezior powstałych w ten sposób. Zimą, gdy wody gruntowe są cieplejsze od powietrza miejsca wypływu tych wód często pozostają nie zamarznięte i stwarzają ptakom wodnym możliwości wypoczynku i pożywienia. Właściwością jezior powstałych w wyrobiskach jest oligotrofizm.  Oligotroficzne jeziora w byłych żwirowniach mają duże znaczenie przyrodnicze ponieważ wody ubogie w zasoby pokarmowe są w Polsce rzadkością. Możemy obserwować jak dziewiczy zbiornik wodny, wypełniony zimną, przejrzystą i ubogą w składniki pokarmowe wodą jest zasiedlany przez żywe organizmy. Najpierw swobodnie pływające glony, potem na dobrze oświetlonym dnie pojawiają się darnie ramienicowatych (Characeae). Potem pojawiają się rośliny wyższe, których nasiona, pędy i kłącza przynoszą ptaki i wiatr. Pojawia się żabieniec babka wodna (Alisma plantagoaquatica), pałka szerokolistna (Typha latifolia), krwawnica pospolita (Lathyrum salicaria), kilka gatunków turzyc (Carex) i sitów (Juncus). Potem dołączają do tych pionierskich roślin gatunki tworzące właściwe szuwary takie jak trzcina pospolita (Phragmites communis), oczeret jeziorny (Schoenoplectus lacustris).

W takim właśnie stadium sukcesji znajduje się jezioro Brzegi. Wśród roślin zanurzonych pojawia się już dość często rogatek sztywny (Ceratophyllum demersum), podwodne łąki tworzy ramienica. Na granicy pasa szuwarów i lustra wody, czasem przy samym brzegu, można spotkać rdestnicę pływającą (Potamogeton natans),  a wśród szuwarów króluje trzcina z domieszką pałki wodnej. Blisko brzegu, na płyciznach sporadycznie pojawia się żabieniec babka wodna, krwawnica pospolita, sity, uczep trójlistkowy (Bidens tripartitus). Nieco dalej od brzegu i na lądzie otaczającym jezioro często występują różne gatunki wierzb krzewiastych, m. in. wierzba rokita (Salix rorosmarinifolia), wierzba wiciowa (Salix viminalis), wierzba purpurowa (Salix purpura) i młode egzemplarze wierzb drzewiastych m. in. wierzba krucha (Salix fragilis). Na znacznych  fragmentach stromych  brzegów brak roślinności lub występuje roślinność trawiasta m.in. trzcinnik – (Calamagrostis) i ruderalna (m. in. wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare), nawłoć (Solidago), przymiotno (Erigeron), ostrożeń polny (Cirsium arvense).

Do najcenniejszych zwierząt występujących na terenie użytku należą ptaki: perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus), łabędź niemy (Cyngus olor), czernica (Aythya fulgula), głowienka (Aythya ferina), łyska  (Fulica atra), jaskółka brzegówka (Riparia riparia), pliszka żółta (Motacilla alba), rybitwa (Sterna hirundo) i płazy: ropucha zielona (Bufo viridis), żaby zielone, m. in. żaba wodna (Rana esculenta) i żaba jeziorowa (Rana lessonae)  i traszka zwyczajna (Triturus vulgaris).

Poza wymienionymi gatunkami zwierząt występują: ssaki: piżmak (Ondatra zibethica); ptaki: dość licznie kląskawka (Saxicola torquata), kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), cierniówka (Sylvia communis), szpak (Sturnusvulgaris), pokląskwa (Saxicola ruberta), mewa śmieszka (Larus ridibundus)gady: sporadycznie zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), rzadkao  żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis); ryby: okoń (Perco fluviatilis), lin (Tinca tinca), szczupak (Esox Luciu), sandacz (Stizostedion lucioperca), płoć (Rutilus rutilus), węgorz (Anguilla anguilla), karp (Carpinus carpio). Polski Związek Wędkarski, który dzierżawi jezioro, wprowadził ryby egzotyczne pochodzące z Azji takie jak tołpyga i amur biały (Ctenopharyngodon idella).

Wiele miejsc jest wyłączonych z połowów uwagi na tarliska ryb. PZW pobiera opłaty za wjazd na tern łowiska samochodów osobowych, a uzyskane fundusze przeznacza na utrzymanie porządku i zagospodarowanie otaczającego jezioro lądu.  W wielu miejscach posadzono drzewa i krzewy dostosowane do warunków siedliskowych (ubogie piaszczyste gleby) m. in. sosny, modrzewie, świerki, brzozy, wierzby płaczące. W wielu miejscach znajdują się naturalne, nie strzeżone miejsca do kąpieli cieszące się dużym powodzenie zarówno mieszkańców Wieliczki jak i Krakowa. Z Krakowa można tam dojechać autobusem MPK z dworca autobusowego przy ul. Powstańców Wielkopolskich.


Tadeusz Stanowski