UŻYTEK EKOLOGICZNY „LAS I STAWY NA GRABÓWKACH”

Użytki ekologiczne w okolicach Krakowa.

UŻYTEK EKOLOGICZNY „LAS I STAWY NA GRABÓWKACH”

            Wiele osób, zwłaszcza przyjezdnych, traktuje Wieliczkę i jej okolice jako teren przemysłowy, kopalnię i obiekty z nią związane, nie zwracając uwagi na inne walory tej pięknej i ze wszech miar interesującej ziemi. Z gmin położonych w okolicach Krakowa właśnie samorząd gminy Wieliczka należy do tych, który zna i docenia wartości przyrodnicze terenu, co wyraża się, skuteczną ochroną przyrody poprzez ustanawianie różnych form ochrony, w tym użytków ekologicznych. „Las i stawy na Grabówkach” jest już trzecim, po „Lesie Krzyszkowickim” i „Obszarze lęgowym ptactwa wodnego duża i mała wyspa w miejscowości Brzegi”, użytkiem ekologicznym opisywanym na łamach naszego Biuletynu.

            Sama nazwa użytku ekologicznego sugerowałaby, że głównym gatunkiem lasotwórczym w tym kompleksie leśnym jest grab. Nazwa użytku ekologicznego pochodzi jednak od nazwy wioski, na której terenie się on znajduje. Nazwa wioski jednak wskazuje, że musiały tu kiedyś dominować lasy grabowe i zapewne tak było w przeszłości. Warunki fizjograficzne i siedliskowe wskazują, że w znacznej części jest to siedlisko zespołu grądowego. Można przypuszczać, że lasy grabowe zajmujące żyzne i cenne dla rolnictwa tereny zostały stopniowo usunięte, a na polanie powstała osada nazwana później Grabówkami. Naturalny las grądowy zachował się niedaleko stąd, w Krakowie tuż przy granicy wsi Grabówki. Warto zobaczyć go wiosną, gdy można podziwiać „łany” zawilców i konwalii majowej. Górne piętro tworzy głownie grab i dąb z domieszką brzozy, osiki, klonu; (dojazd autobusem  nr 107 z dworca Kraków Płaszów).

            Resztka lasu zachowała się na dość stromych, północnych zboczach wzgórza Siercza wchodzącym w skład Pogórza Wielickiego. Zbocze przecina dolina potoku i liczne boczne dolinki i wąwozy odprowadzające wody sączące się z młak źródliskowych. Ten właśnie las, i położone na jego zachodnim obrzeżu stawy, o ogólnej powierzchni 13,16 ha objęto ochroną ustanawiając użytek ekologiczny. Stawy, duży i mały, powstały na skutek przegrodzenia doliny potoku groblami. Sam potok stanowi jeden z górnych odcinków rzeki Serafy, która z kolej wpada do Drwini. Drzewostany tworzące las są bardzo zróżnicowane. Siedliskiem dominującym jest grąd środkowoeuropejski (Galio sylvatici-Carpinetum) i zajmuje on największą powierzchnię lądową użytku. Drugim co do wielkości jest siedlisko lasu łęgowego – podgórskiego łęgu jesionowego (Carici remotae-Fraxinetum). W najwyższej, południowej części użytku można spotkać fragmenty o cechach acidofilnej dąbrowy i acidofilnego lasu brzozowo-dębowego (Betulo-Quercetum), którą leśnicy zaliczają do lasu mieszanego świeżego. Drzewostany o składzie gatunkowym najbardziej zbliżonym do naturalnego występują w dolinach potoku i strumyków, w sąsiedztwie bagienek i młak źródliskowych na siedlisku lasu łęgowego. Składają się głównie z olchy czarnej z domieszką jesionu, wierzby. Natomiast, na siedlisko grądu wprowadzono do górnego piętra drzewostanu domieszkę świerka  i sosny (wydaje się, że zbyt dużą). Świerki i sosny rosną bardzo dobrze i osiągają okazałe rozmiary z uwagi na to, że jest to siedlisko zbyt żyzne dla tych gatunków. W drzewostanie występują również gatunki charakterystyczne dla tego siedliska takie jak grab, lipa, klon, a w podszycie  leszczyna, trzmielina, dereń, bez czarny, kalina. Natomiast drzewostany brzozowo - dębowe na siedlisku acydofilnej dąbrowy i lasu brzozowo dębowego urozmaicono poprzez wprowadzenie dużej ilości sosny, która na tym siedlisku może występować raczej w formie domieszkowej. Główne tło drzewostanu stanowią jednak gatunki charakterystyczne dla tego siedliska, min. dąb, brzoza, jarzębina. Wprowadzenie domieszek należy uznać za zjawisko korzystne z uwagi, że las na Grabówkach nie jest lasem gospodarczym i nie obowiązują w nim zasady hodowlane lasów państwowych, których celem jest optymalny pod względem wielkości i jakości produkcji drewna skład gatunkowy. W tym przypadku tą ingerencję człowieka uznać należy za zwiększenie bioróżnorodności gatunkowej i korzystne wzbogacenie wartości krajobrazu leśnego. Wiek górnego piętra drzewostanów osiąga około 90 lat natomiast w wielu miejscach występuje drugie i dolne piętro, powstałe z samosiewu, złożone jest głównie z gatunków właściwych dla siedlisk, na którym występują, takie jak dąb, grab, lipa, jesion, olcha, klon, jawor. Mało jest młodych samosiewów świerka, a samosiewów sosny nie ma prawie zupełnie. Stan taki wskazuje na to, że zachowaniu zasad ochrony obowiązujących w tym użytku ekologicznym skład gatunkowy drzewostanu dostosuje się do siedliska na skutek naturalnej sukcesji roślinności.

            O wyróżnieniu siedlisk w użytku ekologicznym przesądza skład gatunkowy runa leśnego, które zachowało się w stanie niezmienionym i może być dobrym wskaźnikiem klasyfikacji siedliskowej. Na siedlisku grądu występują m. in. kopytnik Asarum eropaeum, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, bodziszek cuchnący Geranium Rbertianum, przytulia leśna Galium silvaticum, świerząbek gajowy  Chaerophyllum temulum, jaskier różnolistny Ranunculus auricomus, bluszcz pospolity Hedra helix, poziewnik Galeopsis, gajowiec żółty Galeobdolon luteum,  konwalia majowa Convallaria maialis, dąbrówka rozłogowa Jajuga reptans, zawilec gajowy Anemone nemorossa, parzydło leśne Aruncus silvester. Na siedlisku acidofilnej dąbrowy i acidofilnego lasu brzozowo-dębowego występują m. in.   orlica pospolita Pteridium aquilinum, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Na siedlisku – podgórskiego łęgu jesionowego występują m.in. pokrzywa zwyczajna  Urtica dioica, dzięgiel leśny Angelica silvestris, podagrycznik Ageopodium podagraria, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, tojeść rozesłana Lisimahia numularis, barszcz zwyczajny Heracleum sphodylium, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nizali, pierwiosnka wyniosła Primula elatior,skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia,. Na młakach źródliskowych i bagienkach (Montio – Cardamintea) występują m.in. pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, rzeżucha gorzka Cardamine amara, wierzbownica błotna Epilobium palustre, knieć błotna Caltha palustris, turzyca obła Carex diandra, przytulia błotna Galium polustre, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, merzyk rogowy Mnium hornum. Na siedliskach wodnych występują zbiorowiska roślin wodnych roślin pływających takich jak rzęsa drobna Lemna  minor, zwłaszcza na małych oczkach wodnych, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, pałka szerokolistna Typha latifolia na większych stawach.

            Te zróżnicowane i bogate zespoły roślinne są ostoją wielu gatunków zwierząt, w tym również chronionych prawem. Należą do nich żółw błotny, salamandra plamista, dwa gatunki traszek, cztery gatunki ropuch, kilka gatunków żab, z rzekotką włącznie, kilkadziesiąt gatunków chronionych ptaków, ponad trzydzieści chronionych owadów. W lesie tym żyje również osiem gatunków chronionych ssaków. W stawach występują, oprócz licznych gatunków ryb (o co troszczy się Polski Związek Wędkarski) licznie małże: szczeżuje – głównie Anodonta anatina, i skójkiprzeważnie zaostrzona Unio tumidus i malarska Unio pictorum   Las na Grabówkach dla jednych gatunków ptaków jest miejscem stałego bytowania (lęgowisko, miejsca rozrodu, miejsca żerowania, wodopoju), inne przebywają nim okresowo (noclegowisko, schronienie w czasie załamań pogody). Jest on zarówno zespołem nisz ekologicznych, jak i systemem połączonych kanałów  (korytarzy) migracyjnych na Pogórzu Wielickim. Według badań T. Guzika obszar użytku ekologicznego dla wielu gatunków ptaków stanowi, poprzez park na Sierczy i park pod Baranem, element trasy przelotów pomiędzy Niziną Sandomierską, poprzez Puszczę Niepołomicką z Beskidami.

            Najlepiej dotrzeć do użytku od ul. Jedynaka. Przy budynku Komendy Policji trzeba skręcić na południe i drogą bitą do dużego stawu, który położony jest w środku obszaru chronionego. Droga ta służy głównie członkom Polskiego Związku Wędkarskiego, który jest dzierżawcą stawów.

                                                                                             Tadeusz Stanowski